De Polyvagaaltheorie: je lichaam heeft je verhaal onthouden

We denken vaak dat we over oude ervaringen heen zijn. Ze zijn inmiddels lang geleden, we hebben er rationeel over nagedacht, begrepen wat er misging, en denken dat we het achter ons hebben gelaten.

Maar ons lichaam weet beter.

Hoe vaak heb je jezelf voorgenomen om rustig te blijven en anders te reageren, om vervolgens toch weer getriggerd te worden en in hetzelfde patroon van angst, spanning of frustratie te vervallen? Je reageert dan niet bewust of vrijwillig, maar vanuit een diepgewortelde, automatische respons van je zenuwstelsel — gevormd door vroegere ervaringen.

In dit artikel leer je begrijpen wat er in je lichaam gebeurt bij triggers en stress, waarom je soms vastloopt in oude patronen, en vooral: hoe je daar op een milde, lichaamsgerichte manier mee kunt werken. We doen dat aan de hand van de Polyvagaaltheorie van Dr. Stephen Porges, en hoe je die op een praktische manier kunt inzetten in het dagelijks leven.

Korte introductie: Wat is de Polyvagaaltheorie?

De Polyvagaaltheorie verklaart hoe je autonome zenuwstelsel voortdurend signalen uit je omgeving interpreteert op de aanwezigheid van veiligheid of gevaar. Meestal gebeurt dit volledig onbewust, zonder dat je het zelf doorhebt. Op basis van deze inschatting bepaalt het zenuwstelsel hoe je je voelt en reageert. Je stemming, je gedrag en zelfs je sociale beschikbaarheid worden dus niet enkel bepaald door wilskracht of mindset, maar door een diep biologisch systeem in je lichaam.

Neuroceptie: Hoe je lichaam veiligheid en gevaar inschat – zonder dat jij het merkt

Centraal binnen de Polyvagaaltheorie staat het begrip neuroceptie, een term geïntroduceerd door Dr. Porges. Neuroceptie verwijst naar het vermogen van je zenuwstelsel om voortdurend en automatisch te scannen of je veilig bent, gevaar loopt, of je leven in acuut gevaar is. Deze scan gebeurt zonder tussenkomst van bewuste gedachten – het is een lichamelijke interpretatie, geen rationele afweging.

Wat neuroceptie bijzonder maakt, is dat het systeem zich richt op subtiele signalen in je omgeving, in anderen én in je eigen lichaam: gezichtsuitdrukkingen, stemintonatie, lichaamshouding, geuren, hartslag, spierspanning … Op basis daarvan activeert het zenuwstelsel automatisch een passende respons: verbinding en rust, mobilisatie, of afsluiting.

Geen tijgers meer, maar wel deadlines, afwijzing en prestatiedruk

Waar gevaar in het verleden vaak concreet en levensbedreigend was (een roofdier, een natuurramp), zijn de bedreigingen in onze moderne wereld veel subtieler: een kritische blik van je leidinggevende, geen antwoord op een bericht, het gevoel buitengesloten te worden, de angst om te falen of niet te voldoen. Ook deze ervaringen kunnen je zenuwstelsel in een staat van waakzaamheid brengen.

Je neuroceptie is bovendien gevormd door je levensloop. Wie opgroeide in een liefdevolle, responsieve omgeving, ontwikkelt doorgaans een neuroceptie die sneller veiligheid waarneemt. Maar wie al vroeg onveiligheid of onvoorspelbaarheid meemaakte, zal eerder gevaar signaleren – ook als dat er objectief gezien niet is. Het zenuwstelsel speelt liever op veilig.

Je lichaam heeft dus geleerd waar het op moet letten, ook al heb jij de situatie mentaal misschien allang ‘verwerkt’. Deze automatische inschatting gebeurt razendsnel – sneller dan je kunt nadenken – en bepaalt hoe veilig of onveilig je je voelt. En dat gevoel stuurt op zijn beurt je gedrag, je relaties, en je vermogen tot zelfregulatie.

De drie gezichten van je zenuwstelsel: Hoe je lichaam kiest tussen verbinding, actie of terugtrekking

Wanneer je zenuwstelsel de omgeving scant, kan het drie hoofdroutes volgen. Elke toestand kent zijn eigen fysieke kenmerken, gevoelens en gedragingen:

1. De ventrale vagale toestand – verbonden en veilig

Als je zenuwstelsel veiligheid waarneemt, voel je je rustig, nieuwsgierig en sociaal beschikbaar. Je ademhaling is ontspannen, je hartslag stabiel, je spieren soepel. Je kunt helder denken, creatief reageren en verbinding maken met anderen.

Denk aan een ontspannen namiddag met vrienden in het park – je voelt je op je gemak, het contact verloopt moeiteloos en je geniet van het moment. In deze toestand zijn groei, herstel en verbondenheid mogelijk.

2. De sympathische toestand – vechten of vluchten

Wanneer je zenuwstelsel gevaar detecteert, schakelt het razendsnel over naar activering en actie: vechten of vluchten. Je hartslag versnelt, je ademhaling wordt oppervlakkiger, je spieren spannen zich aan. Je voelt je alert, opgejaagd, boos of angstig.

Stel je voor: je zit vast in het verkeer terwijl je te laat dreigt te komen voor een belangrijke afspraak. Je voelt de spanning toenemen, je raakt geïrriteerd, en je hebt het gevoel dat je móét handelen – ook al kun je op dat moment weinig veranderen. Je zenuwstelsel heeft het signaal van dreiging opgevangen en bereidt je lichaam voor op actie.

Hoewel deze toestand in acute situaties heel functioneel is – het maakt je alert, gefocust en daadkrachtig – kan het problematisch worden wanneer je zenuwstelsel chronisch in deze modus blijft hangen. Veel mensen bevinden zich door langdurige stress, aanhoudende druk of onopgeloste emoties vrijwel continu in een sympathische activatiestand. Het voelt alsof je altijd ‘aan’ staat, alsof je nooit écht kunt ontspannen. Je raakt sneller gefrustreerd, bent snel geprikkeld of angstig, en hebt moeite om rust te vinden, zelfs op momenten waarop er geen directe aanleiding meer is voor stress.

Als deze toestand langdurig aanhoudt, raakt het zenuwstelsel ontregeld. Je baseline verschuift, en je systeem raakt gewend aan een hoog niveau van waakzaamheid. Dit kan leiden tot fysieke klachten (zoals spanningshoofdpijn, chronische vermoeidheid of maagproblemen), slaapproblemen, verminderde concentratie en een algeheel gevoel van uitputting. Je leeft als het ware op overlevingsenergie, zonder voldoende momenten van herstel. Ook het vermogen om te verbinden met anderen komt onder druk te staan, omdat het lichaam in deze toestand vooral gericht is op actie, niet op afstemming of nabijheid.

3. De dorsale vagale toestand – bevriezen of instorten

Wanneer er geen mogelijkheid tot actie meer wordt gezien en het gevoel van ‘gevaar’ aanhoudt, schakelt het lichaam over op een oeroude overlevingsstrategie: afsluiting. Je energie zakt weg, je ademhaling wordt oppervlakkiger, en je trekt je terug uit contact – met anderen én met jezelf.

Na meerdere pijnlijke tegenslagen op het werk kun je bijvoorbeeld merken dat je je terugplooit in jezelf. Alsof iets vanbinnen is stilgevallen. Je voelt je verdoofd, verlamd, niet meer in staat om te handelen of iets op te lossen. Het lukt nauwelijks om jezelf tot actie te bewegen. Er ontstaat een gevoel van opgeven, van ineenzakken. Deze toestand kan zwaar en eenzaam aanvoelen, maar is in wezen een beschermingsmechanisme van je lichaam – bedoeld om je te helpen overleven wanneer de draagkracht dreigt te worden overschreden.

Waarom deze kennis belangrijk is

Door deze toestanden te herkennen, kun je jezelf beter begrijpen. Je hoeft je niet langer schuldig te voelen over stressreacties: je lichaam doet precies wat het geleerd heeft om jou te beschermen. Door dit te erkennen, ontstaat ruimte voor mildheid, bewustzijn en – uiteindelijk – verandering.

Duurzame verandering vraagt ook om praktische oefening. De volgende stappen geven je een indruk van de route die je kunt bewandelen om meer innerlijke rust, veerkracht en verbondenheid op te bouwen.

4 stappen naar verandering

1. Vriendschap sluiten met je zenuwstelsel

Leer je autonome reacties kennen vanuit nieuwsgierigheid en compassie.

• Observeer je automatische stress- en veiligheidsreacties.

• Begrijp dat je reacties niet ‘fout’ zijn, maar bedoeld om je te beschermen.

• Schrijf dagelijks over momenten waarop je spanning of veiligheid voelde. Dit vergroot je bewustzijn en bevordert innerlijke rust.

  
  

2. Bewuste aandacht voor je gemoedstoestand

Oefen met het opmerken van nuance in hoe je je voelt.

• Leer de subtiele signalen van je lichaam herkennen.

• Vraag jezelf regelmatig af: “Voel ik me nu veilig of bedreigd?” en “Wat heb ik nodig om me goed te voelen?”

• Onderzoek waarvoor je zenuwstelsel je wil beschermen: angst om te falen, om afgewezen te worden, om buitengesloten te raken …

  
  

3. Regulatievaardigheden ontwikkelen

Als je je toestanden herkent, kun je nieuwsgierig op zoek gaan naar manieren om je zenuwstelsel actief te ondersteunen, bijvoorbeeld door:

• Ademhalingsoefeningen: kalmeer jezelf met langzame, ritmische ademhaling.

• Beweging: ga wandelen of beweeg zacht om spanning af te voeren.

• Natuur en muziek: zoek prikkels op die rust geven.

• Creatieve expressie: teken, schrijf, schilder – geef ruimte aan wat in je leeft.

  
  

4. Verbondenheid verdiepen

Verbinding is een krachtig regulerend anker.

• Zoek betekenisvolle interacties op.

• Cultiveer dankbaarheid, verwondering en mededogen.

• Ontdek de kracht van een groep of gemeenschap waar je je veilig en gezien voelt.

Een nieuw verhaal schrijven

Je lichaam heeft je verhaal onthouden – maar het kan ook leren om een nieuw verhaal te schrijven. Een verhaal waarin veiligheid, veerkracht en verbondenheid centraal staan.

👉 In de training Kalmeer en Reguleer…

…leer je precies hoe dit werkt. Je ontdekt hoe je zenuwstelsel functioneert, hoe je de drie toestanden herkent in jezelf, en wat je kunt doen om van een beschermingsmodus terug te keren naar een staat van rust, vertrouwen en verbondenheid.

Je werkt met concrete, lichaamsgerichte oefeningen op basis van de Polyvagaaltheorie: ademwerk, creatieve reflectie, zachte beweging, natuurbeleving en eenvoudige rituelen.

Allemaal ontworpen om je lichaam te helpen, signalen van veiligheid beter en sneller te herkennen. Om te voelen dat het veilig genoeg is om je rustig en gelukkig te voelen en het leven op je af te laten komen vol vertrouwen dat je het wel aankunt.

De training bevat ook een besloten forum waarin je in contact kunt komen met andere deelnemers, ervaringen kunt delen en steun kunt vinden in elkaars proces.

Daarnaast zijn er (optioneel) vijf contactmomenten waarin we samen reflecteren, vragen bespreken over waar je vastloopt, en zoeken naar manieren om beter af te stemmen op je zenuwstelsel.

Voor wie intensievere begeleiding zoekt, zijn er ook individuele sessies mogelijk in mijn praktijk. In deze sessies ervaar je een afgestemde, veilige interactie waarin jouw zenuwstelsel via de relatie leert wat het zelf (nog) niet kan dragen. Dit kan op elk moment, los van het programma.

Kalmeer en Reguleer in een oogopslag:

✔ 50 praktische oefeningen (pdf-formaat) ✔ Begeleidende audiobestanden met visualisaties en meditaties ✔ Introductie & oefentabel voor overzicht ✔ Besloten forum voor uitwisseling met andere deelnemers ✔ Tot 5 persoonlijke check-ins voor wie dat wil ✔ Online leeromgeving met directe toegang ✔ Volg het programma in je eigen tempo – zonder tijdsdruk ✔ Onbeperkte toegang tot alle materialen

Twee formules: € 47 – Zelfstandig traject – Alle materialen – Volledig op eigen tempo – Zonder persoonlijke begeleiding

€ 97 – Met begeleiding – Inclusief 5 telefonische contactmomenten voor ondersteuning en reflectie

Start vandaag nog en geef je zenuwstelsel de rust en veiligheid die het verdient.

👉 meer over de training